АР22787291 «Қазақстандағы ноқаттарды зақымдайтын әртүрлі саңырауқұлақ ауруларының түрлерінің генетикалық сипаттамасы»

Өзектілігі

Бұл жобаның негізгі идеясы диагностикалық тест-жүйелерді одан әрі дамыту және осы зиянкестермен күресу үшін Қазақстанда кең таралған ноқат өсімдіктерінің саңырауқұлақ ауруларын тудыратын патогендердің түрлерін анықтау болып табылады. Зерттеулер Қазақстанның ноқат өсірілетін немесе тұқым шаруашылығы жүргізілетін негізгі аймақтарында жүргізілетін болады.

Біз осы дақылдың фитопатологиясы саласындағы бар проблемаларды түсіну үшін Қазақстандағы ноқат өсіру проблемалары туралы ашық ақпарат көздерімен алдын ала жұмыс жүргіздік. Дегенмен, мұндай деректер жоқ немесе үзінді болып табылады, бұл бізге толық суретті көруге мүмкіндік бермейді. Қазақстанда ноқат ауруларының және қоздырғыштарының түрлік құрамының толық картасы жоқ. Сонымен қатар, деректерді талдау дәстүрлі емдеу схемалары ноқат ауруларымен күресу үшін қоздырғышты және оған қолданылатын фунгицидтің белсенді затының әсерін талдамай-ақ қолданылатынын көрсетеді. Қазақстанда ноқаттың қандай қоздырғыштары жиі кездеседі, олардың генетикалық ерекшеліктері және бар аурулармен күресудің оңтайлы әдістері туралы мәселе ашық күйінде қалып отыр. Қазақстанда мұндай зерттеулер жүргізілген жоқ.

Мақсаты

Қазақстанның бес облысындағы (Қостанай, Солтүстік Қазақстан, Қарағанды, Ақмола және Алматы) ноқаттың әртүрлі типті саңырауқұлақ ауруларының генетикалық тиістілігін биоинформатика технологиялары мен молекулалық генетика әдістерін қолдану арқылы анықтау.

Күтілетін нәтижелер

Жоба аяқталғаннан кейін мыналар болады:

ноқаттың саңырауқұлақ ауруларын анықтау үшін биологиялық материал жиналды;
морфометриялық және морфологиялық сипаттамалары негізінде зерттелетін саңырауқұлақ түрлерінің таксономиялық тиістілігі анықталды;
өмірлік цикл сатысына байланысты саңырауқұлақтардың геномдық ДНҚ-сын бөліп алудың хаттамалары мен әдістері әзірленді және геномдық ДНҚ коллекциясы жасалды;
Ноқаттың әртүрлі саңырауқұлақ ауруларының қоздырғыштары геномының маркер аймақтарының ампликондарын алу үшін ПТР талдауы жүргізілді;
маркер гендерінің нуклеотидтік тізбегі Sanger секвенирлеу әдісі арқылы дешифрленді және GenBank деректер базасына депозитке салынды;
биоинформатикалық талдау жүргізіліп, зерттелетін аудандағы ноқат дақылын зақымдайтын анықталған саңырауқұлақтардың түрге тиесілігі анықталды.

Ғылыми жоба жетекшісі

Дюсембаев Казбек Амзеұлы, PhD докторы. Хирш индексі 2, Researcher ID: ABD-9235–2021, ORCID: 0000-0003-4429-1017, Scopus Author ID: 57224632770.

Зерттеу тобының мүшелері

Киян Владимир Сергеевич, PhD докторы, қауымдастырылған профессор. Хирш индексі 7, Researcher ID: О-7403-2017, ORCID: 0000-0001-9787-9151, Scopus Author ID: 6701646393.

Смагулова Айнура Муратовна,техника ғылымдарының магистрі. Хирш индексі 3, Researcher ID: P-7618–2017, ORCID: 0000-0002-3067-3666, Scopus Author ID: 57213811809

Уахит Рабиға Сейтбатталқызы, техника ғылымдарының магистрі. Хирш индексі 3, ORCID: 0000-0001-7737-7162, Scopus Author ID: 57226673682

Жобаның ғылыми жетекшісі мен зерттеу тобы мүшелерінің жоба тақырыбына қатысты жарияланымдары мен қорғау құжаттары

Dyussembayev K., Shalakhmetova G. & Alikulov Z. (2016). Study on nitrate and nitrite reducing activity of xanthine oxidase in camel and horse milk. FEBS Journal, 283, 415. DOI: 10.1111/febs.13808. Процентиль – 91. Q1, Impact Factor – 5,5.
Dyussembayev K., Kulataeva M., Kussainova A., Shalakhmetova G. & Alikulov Z. (2016). Study on nitrate and nitrite reducing activity of mare’s milk and their seasonal changes. Massachusetts Review of Science and Technologies, 857.
Дюсембаев, К., Кулатаева, М., Шалахметова, Г., Аликулов, З. (2016). Новый быстрый метод определения молибден ксантиноксидазы молока животных. Вестник КазНУ. Серия биологическая, Алматы, №3 (68). – C. 134–142. https://doi.org/10.1901/kbs2016.68.3.
Dyussembayev K., Sambasivam P., Bar I., Brownlie J. C., Shiddiky M. J. A. & Ford R. (2021). Biosensor Technologies for Early Detection and Quantification of Plant Pathogens. Frontiers in Chemistry, 9, 144. https://doi.org:10.3389/fchem.2021.636245. Процентиль – 82. Q2, Impact Factor – 3,8.
Dyussembayev K. (2023). Stabilization of nitrogen metabolism in chickpea through foliar fertilization. Eurasian Journal of Applied Biotechnology, 3, 60-64. https://doi.org/10.11134/btp.3.2023.7.
Kanapiya, A., Amanbayeva, U., Tulegenova, Z., Abash, A., Zhangazin, S., Dyussembayev, K. & Mukiyanova, G. (2024). Recent advances and challenges in plant viral diagnostics. Frontiers in Plant Science, 15:1451790. https://doi.org:10.3389/fpls.2024.1451790. Процентиль – 88. Q1, Impact Factor – 4,1.
Аманбаева, У., Дюсембаев, К., Елюбаева, Д., Жаксылыков, А., Смагулова, А., Киян, В., Мукиянова, Г., & Тулегенова, Ж. (2024). Қазақстандағы алма цитоспорозының қоздырғыштарына морфологиялық және генетикалық сипаттама. Eurasian Journal of Applied Biotechnology, (3S), 147. https://doi.org/10.11134/btp.3S.2024.135
Yelyubayeva, D., Amanbayeva, U., Zhaxylykov, A., Smagulova, A., Dyussembayev, K., & Tulegenova, Z. (2024). Cultural and morphological characteristics of causal agents of Cytospora canker of apple trees in Kazakhstan. Journal of Biological Research, 1(3), 26–32. https://doi.org/10.70264/jbr.v1.3.2024.4
Dyussembayev K., Akpe V., Yechshzhanov T., Cheesman M. J., Kim T. H. & Cock I. E. (2024). Amplification-free detection of Ascochyta blight in chickpea using a simple molecular beacon assay. Scientific Reports, 14:23846. Процентиль – 92. Q1, Impact Factor – 3,8.
Tulegenova Z., Amanbayeva U., Shalabayeva A.M., Yelyubayeva D., Zhaxylykov A., Uakhit R., Smagulova A., Kiyan V., Dyussembayev K. & Mukiyanova G. (2025). Identification and Pathogenicity of Causal Agents of Apple Canker Disease in Kazakhstan. Horticulturae, 11(1), 45. Процентиль – 78. Q1, Impact Factor – 3,1.
Киян В.С., Смагулова А.М. Проверка кормовых злаковых культур на бактериальную и грибковую обсемененность. Вестник СемГУ. Серия биологическая, Семей, 2019, №1 (85). – С. 235–239.
Смагулова А.М., Никулина А.И., Киян В.С., Яцюк С.В. Фитопотологическая экспертиза семенного материала зерновых культур Северного и Центрального Казахстана. Вестник Науки Казахского агротехнического университета имени С. Сейфуллина, Нур-Султан, 2019, № 3(102). – С.205-215.
Абдуллоев Ф.М., Швидченко В.К., Киян В.С. Идентификация генов пшеницы, обуславливающих устойчивость по отношению к патогенным грибам. Вестник науки Казахского агротехнического университета им. С. Сейфуллина (междисциплинарный), 2021, №2 (109). – C.188-198. https://doi.org/10.51452/kazatu.2021.2(109).609.
Smagulova A., Uakhit R., Kiyan V. First Record of Alternaria alternata causing necrosis of Thuja (Thuja occidentalis) in Kazakhstan. Plant Disease, 2022, 106:11, 2987. doi: 10.1094/PDIS-11-21-2523-PDN. Процентиль – 75. Q1, Impact Factor – 4,438.
Kiyan V., Smagulova A., Kovenskiy A., Bekenova A., Uakhit R. First report of stem rot of Adenium obesum and leaf spot of Persea americana caused by Aspergillus niger in Kazakhstan. Plant Disease, 2023, 107:9, 2849. https://doi.org/10.1094/PDIS-02-23-0202-PDN. Процентиль – 75. Q1, Impact Factor – 4,438.
Kiyan V., Smagulova A., Kukhar Y., Savin T., Bekenova A., Uakhit R. Phylogeny and Identification of Bacteriological pathogens Associated with Leaf Mottle of Sunflower in Northern Kazakhstan. Plant Disease, 2023, First Look. https://doi.org/10.1094/PDIS-02-23-0202-PDN. Процентиль – 75. Q1, Impact Factor – 4,438.

Қол жеткізілген нәтижелер

2024 жыл

Қазақстанның бес облысында (Ақмола, Қарағанды, Қостанай, Солтүстік Қазақстан, Алматы) ноқаттың (Cicer arietinum) биологиялық материалын жинау және талдау бойынша жүргізілген зерттеулер патогенді саңырауқұлақ микроорганизмдерінің айтарлықтай болуын анықтады. Тұқымдарды және өсімдік үлгілерін көшеттер мен гүлдену кезеңдерінде микробиологиялық зерттеулер кезінде саңырауқұлақ ауруларының қоздырғыштары анықталды, соның ішінде Ascochyta spp., Fusarium spp., Alternaria spp. және Aspergillus spp. Бұл қоздырғыштар ноқат дақылдарына қауіп төндіреді, егіннің сапасы мен мөлшерін төмендететін ауруларды тудырады.

Саңырауқұлақтардың таза дақылдары дақылдық және морфологиялық талдау үшін картоп-глюкоза қоректік ортада бөлініп алынды. Оқшауланған қоздырғыштардың өсу сипаттамалары мен микроскопиялық құрылымы олардың түр сәйкестігін растауға және негізгі морфологиялық белгілерін анықтауға мүмкіндік берді. Мысалы, Қарағанды облысындағы сынамалардан бөлініп алынған Ascochyta spp., ноқатқа қауіпті ауру аскохита ауруының қоздырғышы болып табылады. Fusarium spp., Alternaria spp. және басқа аймақтарда кездесетін Aspergillus spp сәйкесінше фузариозды, жапырақты дақтарды және микотоксин өндіруді тудырады.