Өзектілігі

Көкөніс дақылдары, соның ішінде қызанақ импортын азайту – агроөнеркәсіптік кешеннің басты міндеттерінің бірі. Ауруларға төзімді отандық қызанақ сорттарын өсіру – экономикалық жағынан тиімді әрі экологиялық қауіпсіз шешім. Alternaria саңырауқұлағы тудыратын альтернариоз – қызанақтың ең қауіпті ауруларының бірі болып табылады. Эпидемиялық жағдай егіннің 35–80%-на дейінгі шығынға әкелуі мүмкін. Бұл үрдіс Қазақстанда да байқалады.

Ауруға төзімділік гендерімен байланысты генетикалық маркерлерді қолдану – төзімді сорттарды шығаруда тиімді құрал болып табылады. Соңғы жылдары SCAR-маркерлер қызанақты MAS-селекцияда қолданудың тиімді құралы ретінде танылды.

Мақсаты

Қызанақтың альтернариозына төзімділік гендерінің жаңа донорлары мен көздерін анықтау, сондай-ақ төзімді сорттар алу үшін SCAR-маркерлерді әзірлеу.

Күтілетін нәтижелер

Қазақстанның оңтүстік-шығысында орналасқан тәжірибелік алқаптарда фенотиптік белгілер бойынша қызанақ сорттары мен будандарының коллекциясы жинақталып, сипатталады. Қазақстандық, америкалық және жабайы қызанақ түрлерінің альтернариозға төзімділігі жасанды инфекциялық фон аясында бағаланады. Альтернариозға төзімді және сезімтал желілер іріктеліп, генетикалық сегрегацияланған популяциялар құрылып, төзімділік локустары карталанады. Төзімді және сезімтал желілерді будандастыру арқылы F2 немесе backcross популяциялары құрылып, төзімділік гендері картаға түсіріледі.

Алғаш рет BSA-seq технологиясы арқылы қызанақтың альтернариозға төзімділігін бақылайтын генетикалық локустар картаға түсіріледі. BSA-Seq және биоинформатиканың басқа да құралдары арқылы төзімділікке жауапты кандидат-гендер анықталады. Қазақстандық селекциядағы 40 қызанақ сорты мен гибриді SCAR-маркерлерімен тестіленеді.

Селекция мен генетикалық бағдарламаларда қолдану үшін SCAR-маркерлер жиынтығын қолдану бойынша ғылыми-әдістемелік нұсқаулықтар дайындалады.

Жоба жетекшісі

Қакимжанова Алмагүл Апсаламқызы, биология ғылымдарының докторы, Хирш индексі – 4. Researcher ID – I-3841-2017 ORCID ID – 0000-0002-7797-6867 Scopus ID – 56031411400

Зерттеу тобының мүшелері

Есимсеитова Әсел Қайратқызы, биология магистрі, ғылыми қызметкер. 25 ғылыми еңбектің авторы, Web of Science және Scopus базаларында жарияланған. Хирш индексі – 1. Researcher ID: P-9837-2017 ORCID: 0000-0002-5428-1915 Scopus ID: 57389169700

Нұртаза Айдана Серікболқызы, PhD докторант, ғылыми қызметкер, биология магистрі, 25 ғылыми жұмыс, Web of Science және Scopus базаларында жарияланған. Хирш индексі – 3. Researcher ID: DKT-7036-2022 ORCID: 0000-0001-6934-3747 Scopus ID: 57389205700

Дюсембекова Дамира Әділқызы, технология ғылымдарының магистрі, кіші ғылыми қызметкер. Хирш индексі – 3. ORCID: 0000-0002-1621-0577

Жоба тақырыбы бойынша жарияланымдар мен қорғау құжаттары

1. Есимсеитова А. К., Абдрахманова А. Б., Абдуллаева Б. М., Муранец А. П., Токбергенова Ж. А., Какимжанова А. А. Оценка устойчивости сортов и гибридов томата (Solanum Lycopersicum L.) казахстанской селекции к альтернариозу // Вестник науки Казахского агротехнического исследовательского университета им. С. Сейфуллина. Сельскохозяйственные науки, №2(121)/2024. – С. 36-47. https://doi.org/10.51452/kazatu.2024.2(121).1689.
2. Yessimseitova А., Аbdrakhmanova А., Kakimzhanova А. First report of Alternaria alternata causing early blight of tomato (Solanum Lycopersicum L.) in Kazakhstan // Proceedings of the International Conference on Plant Biology and Biotechnology (ICPBB 2024), Almaty, 2024. – P.79.
3. Есимсеитова А. К., Абдрахманова А. Б., Муранец А. П., Какимжанова А. А. Скриниг сортов и гибридов томата казахстанской селекции (Solanum Lycopersicum L.) на устойчивость к альтернариозу // Материалы международной научной конференции «Astana Biotech 2024», Астана, 2024. – С.86.

Алынған нәтижелер

Қазақстандық сұрыптаудың қызанақ сорттары мен будандарының фенотиптік сипаттамасы жүргізіліп, альтернариозға төзімді және сезімтал желілер іріктеліп, генетикалық популяциялар құрылды. BSA-seq технологиясын пайдалана отырып, қызанақтың альтернариозға төзімділік локустарын карталау алғаш рет жүзеге асырылып, төзімділікке жауапты кандидат-гендер анықталды. 40 қызанақ сорты мен буданы SCAR-маркерлерімен сыналып, селекциялық-генетикалық бағдарламаларда қолдануға арналған ғылыми-әдістемелік ұсыныстар дайындалды.