Өзектілігі

Жобаның мақсаты – тарының вирустық қоздырғыштарын молекулярлық идентификациялау және қазақстандық коллекциядағы тарының вирусқа төзімді сорттарын анықтау. Тары (Panicum miliaceum L.) – Қазақстандағы және дүние жүзіндегі бағалы азық-түлік және азықтық дақыл. Солтүстік Қытайда тары өсіру тарихы он мыңдаған жылдардан басталады. Қазақстанның Ақмола, Павлодар және Батыс облыстарында 21 тағамдық және 13 жемдік сорттар шығарылады, бұл аз көрсеткіш. Тары құрғақшылыққа төзімділігімен құнды, оның молекулалық механизмдері бүкіл әлемде белсенді түрде зерттелуде.

Мақсаты

Тарының (Panicum miliaceum L.) вирустық ауруларын зерттеп, инновациялық тәсілдерді қолдана отырып, сорттың өнімділігі мен төзімділігін арттырудың жаңа стратегияларын әзірлеу.

Күтілетін нәтижелер

1) Қазақстанның Солтүстік облыстарында тары дақылдарына вирустық және басқа фитопатогендердің таралуына мониторинг жүргізіледі.

2) РТ-ПТР және секвенирлеу негізінде тары вирустарын молекулалық анықтау жүргізіледі. Бұл ғылымға бұрыннан белгілі тары вирустарын анықтауға мүмкіндік береді.

3) Жаңа тары вирустарын іздеу және молекулярлық-генетикалық анықтауды жүргізу үшін гидроксиапатиттік хроматография негізінде вирустық бөлшектерді оқшаулау және тазартудың экспресс әдісі сыналатын болады. Бұл тәсіл бізге жаңа коммутациялық вирустарды табуға және секвенирлеу үшін вирустық талдаушылардың үлгілерін дайындау әдістерін жақсартуға мүмкіндік береді.

4) Отандық тары сорттарының коллекциясы вирустарға төзімділікке сыналады. Селекционерлер үшін жаңа деректер алынады.

5) Тары өсімдіктерінің вирустық аурулармен күресудегі қорғаныш механизмдері зерттеледі. Алғаш рет вирустық инфекция кезінде стресс-ферменттер мен тары альдегидоксидазасының қорғаныш қасиеттері зерттелмек. Бұл тапсырма тары мен вирустық қоздырғыштардың өзара әрекеттесу механизмдерін зерттеуге, өсімдіктердің физиологиясы мен биохимиясында іргелі маңызы жоғары өсімдіктердің вирусқа қарсы иммунитетіндегі альдегидоксидаза ферментінің рөлін бағалауға мүмкіндік береді.

Ғылыми жоба жетекшісі

Мукиянова Гульжамал Слямгазиевна, PhD, жетекші ғылыми қызметкер, Hirsch index 2, Author ID Scopus: 57191071370, Researcher ID Web of Science: Q-1497-2017, ORCID ID: 0000-0002-0243-8706, Researcher ID Publons: AAW -4218-2020.

Зерттеу тобының мүшелері

Дюсембаев Қазбек Әмзеұлы, PhD, ғылыми қызметкер, h-index-1, Ғылыми қызметкер ID: ABD-9235–2021, ORCID ID: 0000-0003-4429-1017, Scopus Author ID: 57224632770.

Аманбаева Ұлбике Ибраевна, магистр, зерттеуші Хирш индексі 1, Scopus жүйесінде автордың идентификаторы: 57225885568, ORCID идентификаторы: 0000-0002-9671-2381, ғылыми қызметкердің идентификаторы Web of Science: -, Publons журналында ғылыми қызметкердің идентификаторы: –

Жақсылықов Әлихан Жомартұлы, ғылым бакалавры, кіші ғылыми қызметкер, H-индексі 0, Автор ИД Scopus: -, Researcher ID Web of Science: -, ORCID ID: 0009-0009-6599-4089.

Жобаның ғылыми жетекшісі мен зерттеу тобы мүшелерінің жоба тақырыбына қатысты жарияланымдары мен қорғау құжаттары

1. Stamgaliyeva, Z, A Dildabek, G Mukiyanova, and R T Omarov. 2021. “Purification of Tomato Bushy Stunt Virus Particles by One-Step Hydroxyapatite Column Chromatography.” Eurasian Chemico-Technological Journal. 23: 277–82 https://doi.org/10.18321/ectj1131  Процентиль по CiteScore в базе Scopus=35
2. Mukiyanova G. New breakthrough CRISPR /Cas9 biotechnology of genome editing for creation of elite barley cultivars in Kazakhstan // Journal of Biotechnology. 2019. https://doi.org/10.1016/j.jbiotec.2019.05.079   Процентиль по CiteScore в базе Scopus=53
3. Sutula, M. Yu., A. Zh. Akbassova, T. M. Yergaliev, Zh. A. Nurbekova, G. S. Mukiyanova, R. T. Omarov. 2017. «Endowing plants with tolerance to virus infection by their preliminary treatment with short interfering RNAs». Russian Journal of Plant Physiology 64 (6): 939–45. https://doi.org/10.1134/S1021443717060103 . Процентиль по CiteScore в базе Scopus=74
4. Yergaliyev, Timur M., Zhadyrassyn Nurbekova, Gulzhamal Mukiyanova, Alua Akbassova, Maxim Sutula, Sayan Zhangazin, Assyl Bari, и др. 2016. «The Involvement of ROS Producing Aldehyde Oxidase in Plant Response to Tombusvirus  Infection.» Plant Physiology and Biochemistry : PPB 109 (декабрь): 36–44. https://doi.org/10.1016/j.plaphy.2016.09.001.
5. З.Б. Стамғалиева, Г.С. Мукиянова, А.Б. Ділдабек , Р.Т. Омаров Влияние совместного инфицирования вируса Panicum Mosaic Virus и Satellite Panicum Mosaic Virus на растения просо» // Материалы международной научно- практической конференции «Актуальные проблемы микробиологии, биотехнологии и биоразнобразия», Нур-султан, 2021, С.14-19
6. Arailym Bertleuova, Gulzhamal Mukiyanova, Zhaniya Batyrshina, Sayan Zhangazin. Resistance of plants to viral pathogen as affected by expression of modified suppressor of RNA interference // Conference proceedings: Modern аpproaches and methods in plant protection (November, 2018, Ekaterenburg, Russia) –V.1 ‒ P. 98-99.
7. Stamgaliyeva Z.B., Ilyasova B.B., Dildabek A.B., Tleukulova Zh.B., Mukiyanova G.S., Akbassova A.Zh., Omarov R.T. The biological role of satellite viruses in the development of pathogenesis // Bulletin of L.N.Gumilyov Eurasian National University. – № 02(123)/2018. – P. 61-68 (in Russian)
8. Mukiyanova G.S., Akbassova A.Zh., Maria J. Pozo, Omarov R.T. TBSV encoded capcid protein p41 triggers resistance in Solanum lycopersicum // News of the national academy of sciences of the Republic of Kazakhstan. ‒ 2017. ‒ V.1, № 319. ‒ P. 34-43.
9. Мукиянова Г.С., Акбасова А.Ж., Нурбеков а Ж.А., Ергалиев Т.М., Жангазин С.Б., Тлеукулова Ж.Б., Батыршина Ж.С. Роль фитогормонов в регуляции антивирусной защитной системы растений // Научный журнал «Вестник» ЕНУ им. Л.Н. Гумилева, – 2016. – № 4 (113). – С. 119-124.
10. Akbassova A.Zh., Yermukhambetova R.Zh., Mukiyanova G.S., Tleukulova Zh.B., Kassenova S.M., Dildabek A.B., Ilyasova B. B, Stamgaliyeva Z.B., Omarov R.T. TBSV P19 protein as a trigger of salicylic acid-induced resistance of Solanum lycopersicum // Bulletin of L.N.Gumilyov Eurasian National University. – № 02(123)/2018. – P. 8-18 http://bulbio.enu.kz/uploads/archive/old/biological-role-of-the-satellite-virus-in-the-development-of-pathogenesis.pdf

1. Пат. өнертабысқа 34330 Арпаның генетикалық трансформациясы әдісі / Есенбаева Гулвира Лемисовна, Ольга Ивановна Кершанская, Мукиянова Гүлжамал Слямғазиқызы және т.б.; жарияланым.05/15/2020, Хабаршы №19. https://gosreestr.kazpatent.kz/
2. Пат. 3684 ҚР пайдалы моделі үшін. Өсімдік тіндеріндегі вирустық инфекцияны экспресс әдіспен анықтау әдісі / Омаров Рүстем Түкенұлы, Масалимов Жақсылық, Шамекова М.Х., Ерғалиев Т.М., Жанғазин С.Б., Муқиянова Г.С. және т.б..; баспа. 22.02.2019 ж., Хабаршы № 8.
3. Пат. 2039 ҚР пайдалы моделі үшін. Экспресс-әдiс арқылы вирустық бөлшектердi ауру өсiмдiк материалынан препараттық мөлшерде бөлу әдiсi / Омаров Рүстем Түкенұлы, Ақбасова Алуа Жолдасбайқызы, Мұқиянова Гүлжамал Слямғазиқызы; 28.02.2017 ж., Хабаршы No 4.-4с.

    Қол жеткізілген нәтижелер

2022 жыл

Алынған нәтижелер және жаңалық: Жаңашылдық дәрежесі жоғары. Қазақстанның Солтүстік облыстарында тары дақылдарына вирустық және басқа фитопатогендердің таралуына мониторинг жүргізілді. Тары егістік алқаптары таңдалып, Солтүстік Қазақстанда өсірілетін тары сорттарының жинағы сараланды. Тары сорттарын өсіруде қолданылатын агротехнологияларға талдау жасалды. Тары дақылдарына вирустық инфекциялардың және басқа фитопатогендердің белгілерінің болуына мониторингтік зерттеулер жүргізілді және фитопатогендерді анықтау үшін тары үлгілері алынды. Серологиялық зерттеулер негізінде диагностикалау арқылы тарыдың вирустық ауруларына талдау жасалды.

Отандық басылымдардағы жарияланымдар:

Зерттеу нәтижелері бойынша халықаралық конференция жинағында 3 жарияланым жарияланды және Алматы қаласында өткен конференцияда 2 ауызша баяндама ұсынылды:

1. Ғабдуллина А.Қ., Хусаинова Д.С., Жанғазин С.Б., Муқиянова Г.С. Қазақстандық вирустар патогендерінің əсерінен құмай өсімдігінде туындайтын аурлардың сипаттамасы // Өсімдіктерді қорғаудың кешенді жүйесі: жағдайы мен болашағы. Жас ғалымдардың халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференциясының материалдары. – Алматы, 2022. – 195 б.
2. Стамғалиева З.Б., Есенбекова Н.А., Хусаинова Д.С., Ғабдуллина А.Қ., Муқиянова Г.С. Тұрақты жасыл экономиканы дамыту үшін тары пайдаланудың биотехнологиялық болашағы // Өсімдіктерді қорғаудың кешенді жүйесі: жағдайы мен болашағы. Жас ғалымдардың халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференциясының материалдары. – Алматы, 2022. – Б.407
3. Есенбекова Н.А., Муқиянова Г.С., Жанғазин С.Б. Спутниктік вирустар // Өсімдіктерді қорғаудың кешенді жүйесі: жағдайы және болашағы. Ауыл шаруашылығы ғылымдарының кандидатын еске алуға арналған жас ғалымдардың халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференциясының материалдары. – Алматы, 2022. – Б.341

2023 жыл

Солтүстік Қазақстандағы тары вирустарының эпидемиологиясы бойынша жаңа нәтижелер алынды. Тарының вирустық инфекциядан биохимиялық бейімделу қорғаныс механизмдері туралы жаңа деректер алынды. Алғаш рет тары вирустарын тазарту үшін бағаналық хроматография әдісі қолданылды. Отандық тары сорттарының вирустық инфекцияға сорттық сезімталдығы алғаш рет көрсетілді.

Негізгі жобалық және техникалық-экономикалық көрсеткіштер: Қазақстанда айналымда жүрген тары вирустық инфекциялары туралы мәліметтер алынды. Отандық тары сорттары вирустық сезімталдыққа сыналған. Тары ферменттерінің белсенділігі биохимиялық деңгейде зерттелуде. Тары вирустары гидроксиапатитті хроматография арқылы тазартылады.